Pyxis

Pyxis in email van Limoges, Namen, Musée diocésain et Trésor de la Cathédrale Saint-Aubain, 13de eeuw, © KIK, Brussel, cliché G005607

Etymologie

< Latijn pyxis, kleine doos, kistje (Cicero, Pro M. Caelio, 63; Suétone, Nero, 47; Pline, Naturalis historia, 21, 137, door Gaffiot geciteerd, p. 1285. Transliteratie van het Griekse πυξίς, kistje van bukshout voor remedies of diverse substanties (Bailly, p. 769).

Definitie

Cilindervormig kistje zonder bodem, van geëmailleerd metaal of ivoor, met een deksel, gewoonlijk scharnierend, waarin gewijde hosties worden bewaard.

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • liturgisch vaatwerk
    • pyxis
      • berechtingspyxis

Oorsprong en ontwikkeling

In de middeleeuwen diende een pyxis om de hosties te bewaren. Het recipiënt werd in een tabernakel ondergebracht maar kon ook vervoerd worden om de communie naar zieke mensen te brengen. Tot de 16de eeuw doet de pyxis op die manier dienst als custodia of als berechtingspyxis. Vanaf de 16de eeuw wordt de pyxis voor het bewaren van de hosties geleidelijk vervangen door de ciborie.

Typologie

Een pyxis kan verschillende vormen hebben (rond, ovaal, vierkantig, veelhoekig). Ze wordt afgesloten met een vlak, piramide- of kegelvormig deksel, in de vorm van een zadel- of schilddak. Op het deksel staat veelal een kruis. Een pyxis is klein en kan uit verschillende materialen vervaardigd zijn: ivoor, halfedelsteen, goud of zilver of geëmailleerd koper.  

Andere benamingen

Autres langues
FR	pyxide
EN	pyx
DE	Pyxis
IT	pisside (= pyxide ou ciboire)
ES	Píxide litúrgico

Oude talen
Latijn	pyxis

BALaT

De pyxides (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van pyxides (1400-1700) in BALaT

De pyxides in de bibliotheek van het KIK

Bibliografische orientatie

• D. Duret (abbé), Mobilier, vases, objets et vêtements liturgiques. Étude historique, Paris, Letouzey & Ané, 1932, p. 233-235.
• Glossarium Artis, Faszikel 2, Liturgische geräte, Kreuze une Reliquiare der Christlichen Kirchen - Objets liturgiques, croix et reliquaires des églises chrétiennes, Dokumentationsstelle Tûbingen, Tübingen-Strasbourg, 1972, p. 45.
• Joël Perrin & Sandra Vasco Rocca (dir.), Thesaurus des objets religieux. Meubles, objets, linges, vêtements et instruments de musique du culte catholique romain. Religions objects of the Catholico Faith. Corredo ecclesiastico di culto cattolico, Paris, Caisse nationale des Monuments historiques, éditions du Patrimoine, 1999, p. 150.
• Sacraal metaal. Liturgische gebruiksvoorwerpen : betekenis, funktie, evolutie, vorm, tentoonstellingscatalogus, Sint-Truiden, Museum voor religieuze kunst, vol. 1, 1984, p. 6.