Liturgische voorwerpen als attributen van heiligen en Bijbelpersonages
In de christelijke iconografie wordt een persoon (personage uit het Oude of Nieuwe Testament, heilige…) vaak afgebeeld in combinatie met zijn of haar attribuut, d.w.z. het symbool waarmee de persoon te identificeren is. Een attribuut kan een voorwerp, een dier of zelfs een andere persoon zijn. Doorgaans houdt dit attribuut verband met een gebeurtenis in het leven van de heilige of het personage. Zo zal men de heilige Hubertus afbeelden met het hert dat hem tijdens de jacht verscheen, met een kruis tussen zijn gewei. Het attribuut kan ook een voorwerp zijn dat niet specifiek de persoon identificeert maar een aanwijzing is voor diens status: een spreukband voor een profeet, een palm voor een martelaar, een bisschopsgewaad…
Sommige liturgische voorwerpen zijn op die manier attributen geworden. Maar aangezien een voorwerp het attribuut van meer dan één heilige kan zijn, maakt het niet altijd mogelijk meteen te identificeren over wie het gaat. In dat geval moet de rest van de iconografie of zelfs de context van het werk onderzocht worden om te bepalen om welke heilige het precies gaat: de kleding, opschriften, aan wie de kerk of het altaar gewijd is, enz. Zo zal een staf of mijter aangeven dat het om een bisschop gaat, maar een bijkomend attribuut – een vlammend hart – zal verduidelijken dat het om Augustinus van Hippo gaat.
Een attribuut kan eveneens een aartsengel identificeren of de functie van een engel aangeven.
| Attribuut | Personage | Geschiedenis of legende | Voorbeelden |
|---|---|---|---|
| Ciborie | Engelen | Men kan trompetblazende engelen aantreffen die het Heilig-Sacrament eer bewijzen. Ze worden dan aan weerszijden van een ciborie afgebeeld. | ? |
| Carolus Borromeus | (Arona [Piemonte, IT], 1538 - Milaan, 1584). Aartsbisschop van Milaan en kardinaal. In zijn bisdom was hij de grote bewerker van de katholieke Contrareformatie en hij wordt dan ook gezien als een post-Tridentijnse modelbisschop. In 1610 werd hij door paus Paulus V heilig verklaard en op afbeeldingen staat hij met een ciborie, symbool van de Eucharistie, aangezien het Concilie van Trente de transsubstantiatie had bevestigd. | Balat | |
| Godfried Coart van Melveren | (Melveren, 1512 - Gorcum, 9 juli 1572). Franciscaan, een van de 19 martelaren van Gorcum, terechtgesteld door de ‘‘Watergeuzen’‘. Hij werd in1675 zalig verklaard door Clemens X. | Balat | |
| Hyacinthus van Polen | (Silezië, 1185- Krakau [PL], 1257). Dominicaan. Het verhaal wil dat hij zich in een klooster te Kiev bevond toen het door Tataren werd aangevallen en erin slaagde een Mariabeeld, dat voor hem te zwaar was, samen met het Heilig Sacrament te redden. Daarom wordt hij afgebeeld met een ciborie of een monstrans. | Balat | |
| Valentinus | (Terni, 176 – Rome, 269). Bisschop, onthoofd door keizer Claude II Gothicus In de kerk van Guirsch (Gaume), staat een 18de-eeuws beeld dat hem afbeeldt met een ciborie en de martelaarspalm. | Balat | |
| Dalmatiek | Stefanus | Overleden in 34. A posteriori beschouwd als de eerste diaken en de eerste martelaar van het christendom. | Balat |
| Laurentius | Diaken (zie hoger). | Balat | |
| Kaars | Engelen | De kaarsdragende engelen worden vaak gebruikt ter versiering van altaren (ze dragen een kaars of ondersteunen een kandelaar). Een engel met een kaars is soms ook te zien in een tafereel van Christus’ Lijdensverhaal. | Balat |
| Blasius van Sebaste | (+ 316). Arts en bisschop van Sebaste (thans in Turkije), stierf in Armenië de marteldood onder Licinius, op bevel van Agricola, gouverneur van Cappadocië. Zijn hulp wordt ingeroepen bij keelaandoeningen en hij wordt vereerd in Normandië en in de Elzas, meer bepaald in Blodelsheim, stad waarvan hij patroonheilige is en waar men de gewoonte heeft twee gewijde kaarsen aan te steken die in kruisvorm zijn aangebracht op de keel van gelovigen die willen genezen (Renault, p. 52). | Balat | |
| Eligius van Noyon | Vaak afgebeeld met een kelk of een aambeeld (zie hoger) en draagt soms een kaars, zoals het geval is met zijn 17de-eeuws beeld in de Sint-Remigiuskerk te Heure-le-Romain. | Balat | |
| Genoveva van Parijs | Toen zij bij nacht de werf van de door haar bestelde Sint-Denijsbasiliek bezocht met haar gezellinnen, doofde een kaars maar ze ging weer branden toen de heilige ze in de hand nam. Ze wordt afgebeeld met een aangestoken kaars of een kaars die aangestoken blijft dankzij een engel (Renault, p. 16). | Balat | |
| Goedele van Brussel | Patroonheilige van Brussel. Petekind van de heilige Gertrudis. Iedere ochtend trok zij naar de Sint-Salvatorkerk op twee mijl van haar huis in Moorsel. Zij droeg een kaars, die de duivel doofde opdat ze zou verdwalen, maar een engel werd haar gezonden om de kaars opnieuw aan te steken. In de plaats van een kaars kan het ook om een lantaarn gaan. | Balat | |
| Lucia van Syracuse | Geboren rond 283 en overleden in het begin van de 4de eeuw te Syracuse (Sicilië). Aangezien haar naam is afgeleid van het Latijnse lux (licht), wordt zij soms afgebeeld met een kaars en geldt zij als beschermheilige voor de ogen en het zicht. | ? | |
| Wivina van Brussel | Of Wivina van Groot-Bijgaarden (Oisy(-le-Verger) [Pas-de-Calais, FR], rond 1103 – Groot-Bijgaarden, 1170). Benedictijnse kloosterzuster en Brabantse heilige, beschouwd als de stichteres van het Sint-Wivinaklooster in Groot-Bijgaarden. | Balat | |
| Kelk | Engelen | Men beeldt een engel af die Christus in de Olijfgaard een beker aanreikt als teken van de aanvaarding van zijn opdracht. In sommige afbeeldingen van het Lijdensverhaal vangen engelen in kelken het bloed uit de wonden van de gekruisigde Christus op. | Balat |
| Antonius Maria Zaccaria | (Cremona [Lombardije, IT] – 1502 – idem, 1539). Priester en stichter van de Congregatie van de reguliere priesters van de Heilige Paulus in de 16de eeuw. | ? | |
| Bruno van Keulen | (ca. 1030 - 1101). Stichter van de kartuizerorde in de 11de eeuw. | Voorbeeld | |
| Eligius van Noyon | (rond 588 - 660). Bisschoep van Noyon in de 6de eeuw, edelsmid en munter. Aangezien de traditie van hem een vaardige edelsmid heeft gemaakt, wordt hij vaak afgebeeld met een stuk edelsmeedwerk, meestal een kelk. | ? | |
| Diaken Laurentius | (Huesca [ES], 225 ca. – Rome, 258). Paus Sixtus II benoemde hem als eerste van de zeven diakens in dienst van de heilige Roomse Kerk en, vanuit die hoedanigheid, als bewaker van de Kerkschat. Voor hij stierf zou hij de beker die Christus tijdens het Laatste Avondmaal gebruikte (de Heilige Kelk), die deel uitmaakte van die schat, naar zijn ouders in Huesca gezonden hebben. Deze kelk bevindt zich in de kathedraal van Valencia [Spanje] (Renault, p. 37).
Vincent van Beauvais meldt in zijn kroniek dat zich in een Sint-Laurentiuskerk in Milaan een kristallen kelk van wonderbaarlijke schoonheid bevond. Een diaken die ze naar het altaar droeg, liet ze vallen en ze brak in stukken. De aangeslagen diaken verzamelde de brokstukken op het altaar, bad tot de heilige Laurentius en kon de kelk weer in haar geheel ter hand nemen (Jacopo da Varazze). |
? | |
| Melchisedek | Personage uit Genesis (14, 18-20). Melchsedek, koning van Salem, liet brood en wijn aanbrengen: hij was priester van de Allerhoogste God. Hij zegende het met de woorden: Gezegend zij Abram door God, de Allerhoogste, schepper van hemel en aarde. Gezegend zij God, de Allerhoogste: uw vijanden leverde hij aan u uit. En Abram gaf hem een tiende van al wat hij had genomen. Het gaat om een prefiguratie van de instelling van het sacrament van de Eucharistie en daarom wordt Melchisedek afgebeeld met een kelk. | Balat | |
| Richard van Chichester | (1197-1253). Bisschop van Chichester, Engeland, van 1244 tot 1253. Wordt afgebeeld met een omgekeerde kelk, want hij had de zijne tijdens een misviering laten vallen maar de inhoud vloeide er niet uit. | Link | |
| Thomas van Aquino | (kasteel van Roccasecca nabij Aquino (Latium, IT), 1225 of 1226 - abdij van Fossanova nabij Priverno (Latium, IT), 1274). Dominicaan, kerkvader | ? | |
| Kelk met spin | Koenraad van Konstanz | (geboren rond 900). Bisschop van Konstanz van 934 tot 975. Tijdens het opdragen van de mis viel een spin in de kelk op het moment waarop Koenraad de communie tot zich zou nemen. Uit eerbied voor de reële aanwezigheid van God in de wijn, dronk hij de inhoud van de kelk toch op. Hij verwachtte zich aan het ergste omdat spinnen toen als giftig werden beschouwd. Bij de volgende maaltijd at hij niets, en toen men hem vroeg waarom, antwoordde hij: Ik wacht op een gast die moet komen. Inderdaad, enkele ogenblikken later verliet de spin de mond van de heilige (Des Graviers - Jacomet, overgenomen door Wikipedia, Traité d’Iconographie Chrétienne van Xavier Barbier de Montault). | ? |
| Norbertus van Xanten | (Gennep [bij Xanten, DE], 1080 – Maagdenburg, 1134). Stichter van de orde der premonstratenzers. Norbertus zou een giftige spin hebben ingeslikt die in zijn kelk was gevallen, maar via zijn neus weer naar buiten kwam. Maar meestal wordt hij afgebeeld met een monstrans. | ? | |
| Kelk met Jezuskind erboven | Hugo van Avalon | of Hugo van Lincoln (kasteel van Avalon (Saint-Maximin [Isère, FR], rond 1140 – Londen, 1200). Terwijl hij de mis opdraagt, verschijnt een lichtend kind in een kelk op het ogenblik van de consecratie (Hugues Charvet, Des vaus d’Avalon à la ‘‘ Queste du Graal, Parijs, Corti, 1967 ; Renault, p. 39). | ? |
| Kelk met een hostie erboven | Barbara van Nicomedië | (rond 270 – rond 306). Wordt veelal afgebeeld met de toren waarin ze was opgesloten, maar aangezien zij een van de voorspraken is kan ze ook worden afgebeeld met een kelk met een hostie erboven, want ze wordt beschouwd als borg voor een goede dood voor hen die haar aanbidden. | Balat |
| Geloof (Theologale deugd) | Het geloof houdt een op de grond liggende hond weg van een kelk met een hostie erboven | Balat | |
| Ignatius van Loyola | (Loiola [Baskenland, ES], 1491 – Rome, 1556). Stichter van de Sociëteit van Jezus. Zo wordt hij afgebeeld op een 17de-eeuws schilderij in de kerk van Gimnée. | Balat | |
| ‘‘Kelk’‘ met draak of slang | Johannes de evangelist | Soms afgebeeld met een ‘‘kelk’‘ met een slang of draak: het gaat dan niet om een miskelk, maar om een beker met gif die een heidense priester in Efeze hem gaf om hem op de proef te stellen. Maar na een zegening door de heilige Johannes verdween het gif uit de beker in de vorm van een draakje (of een slang). Volgens apocriefe bronnen zegende Johannes de evangelist de kelk toen hij gedwongen werd gif te drinken omdat hij niet aan de goden had geofferd, en toen ontsnapte uit de kelk een slang (cfr. Jacopo da Varazze, Legenda aurea). | Balat |
| Lezenaar | Maagd Maria | Wordt vaak afgebeeld in gebed voor een lezenaar, op het ogenblik van de Aankondiging. Het gaat ‘‘stricto sensu’‘ niet om een attribuut maar kan dienst doen om een Maagd Maria los van een groep te identificeren, bijvoorbeeld in een 15de-eeuwse Aankondiging, bewaard in een privéverzameling. | Voorbeeld |
| Mijter | Augustinus van Hippo | (354-430). Kerkvader. Zoals de meeste bisschoppen wordt hij afgebeeld met zijn priesterlijke insignia. | Balat |
| Bernardus van Clairvaux | (1090 – 1153). Hij weigerde bisschop te worden en maakt zijn misprijzen voor de eer van de macht duidelijk door een mijter op de grond te gooien. Men kan hem ook afbeelden met een staf onder de voeten. (Renault, p. 132). | ? | |
| Bernardinus van Siena | (1380-1444). Franciscaans prediker, heilig verklaard in 1450. Men beeldt hem af met drie mijters op de grond, want in 1426 weigerde hij de bisdommen Siena, Ferrara en Urbino. | ? | |
| Blasius | Bisschop van Sebaste (zie hoger). | Balat | |
| Bonifatius | (Crediton [Devon, GB] – rond 680 – Dokkum [Friesland, NL], 754). Bisschop, stichter van talrijke bisdommen. | ? | |
| Bruno | (rond 1035 – 1101). Door paus Urbanus II naar Rome geroepen, maar laat het pauselijk hof voor wat het is om zich aan zijn orde te wijden. Daarom beeldt men hem af met een op de grond geworpen mijter of met een staf onder zijn voeten (Renault, p. 132). | ? | |
| Denijs | Patroonheilige van Parijs en van het departement Seine-Saint-Denis, eerste bisschop van Parijs. Overleden in Montmartre rond 251. Men beeldt hem af in bisschopskledij, soms met zijn hoofd onder de arm (hij werd onthoofd). | Balat | |
| Eligius | Men beeldt Eligius of Elooi (zie hoger) af als bisschop, met in zijn ene hand zijn staf en in de andere vaak een attribuut, bijvoorbeeld een smidshamer. | Balat | |
| Germanus van Auxerre | Of ‘‘Germain l’Auxerrois’‘ (Appoigny [Auxerre, FR], rond 380 – Ravenna [IT], 448). Romeins ambtenaar, in 418 benoemd tot bisschop van Auxerre. | Balat | |
| Germanus van Parijs | Of Germanus van Autun (Autun, 496 – Parijs, 576). Bisschop van Parijs in 555, onder het bewind van Childebert I stichter van een abdij (de latere abdij van Saint-Germain-des-Prés). | Balat | |
| Hubertus van Luik | (Toulouse, tussen 656 en 658 - ’s Gravenvoeren, 727). Beroemd door de legende van het hert met een kruisbeeld in zijn gewei, wordt ook afgebeeld als bisschop van Tongeren en Maastricht. Met Lambertus van Maastricht is hij een van de patroonheiligen van de stad Luik. | Balat | |
| Januarius van Benevento | Bisschop die in 305 als martelaar stierf, beroemd vanwege zijn relieken die worden bewaard in de kathedraal van Napels. | ? | |
| Martinus van Tours | (Savaria [nu Hongarije], 316 – Candes [Gallië], 397). Een van de voornaamste heiligen van de christenheid, beroemd vanwege de vele afbeeldingen waarop hij zijn mantel deelt met een arme. Hij wordt ook afgebeeld als bisschop van Tours. | Balat | |
| Nicolaas van Myra | (Patare [nu Turkije], rond 270 - Myra [nu Turkije], 345). Bisschop van Myra, wordt met name afgebeeld met de attributen van zijn functie. | Balat | |
| Patrick van Ierland | (rond 386 – rond 461). Bisschop van Ierland, waarvan hij de patroonheilige is. | ? | |
| Remigius | (Cerny-en-Laonnois [FR], 437 – Reims, 533). Bisschop, vooral beroemd omdat hij Clovis doopte. | Balat | |
| Misampul | Walburgis van Heidenheim | Op een 18de-eeuws beeld van gepolychromeerd hout, bewaard in de O.L.Vrouw-Hemelvaartkerk te Munsterbilzen, wordt zij afgebeeld met een misampul (?). | Voorbeeld |
| Stola (liturgie) | Priesters of diakens | Veel bisschoppen of priesters worden afgebeeld terwijl ze een stola dragen, meer bepaald Hubertus van Luik (stola met het kruis dat door een hert wordt aangeboden), Johannes Nepomucenus, de jezuïet Franciscus-Xaverius… Diakens, zoals diaken Stefanus, dragen de stola eveneens. | Balat |
| Wierookvat | Aaron | Hogepriester van het Oude Testament, hanteert het wierookvat om de woede van God te kalmeren (Numeri, 16, 45). | Balat |
| Engel | Christus of de Maagd met Kind zijn vaak omringd door wierookdragende engelen. | Balat | |
| Laurentius | Diaken (zie hoger). | Balat | |
| Zacharia | Hogepriester uit het Oude Testament (Renault, p. 82). | Balat | |
| Wierookscheepje | Engelen | Wierookdragende engelen kunnen naast het wierookvat ook uitgerust zijn met een wierookscheepje. | ? |
| Laurentius | Diaken (zie hoger), hij hanteert de monstrans en het toebehoren daarvan. | ? | |
| Wijwaterkwast | Martha | Volgens de Legenda aurea gooide Martha wijwater op de Tarasque, een draak die de oevers van de Rhône tussen Arles en Avignon terroriseerde. Zo kon het monster bedwongen worden (Renault, p. 80). | Balat |
