Dalmatiek

Dalmatiek, laatste kwart van 15de eeuw, Maaseik, Kerk Sint-Catharina, © KIK, Brussel, cliché KN004946

Dalmatiek, 18de eeuw, Brussel, Kerk Sint-Catharina, © KIK, Brussel, cliché X057289

Étymologie

< latin dalmatica (vestis), « dalmatiek », cfr Isidore van Sevilla, Etymologiarum sive originum libri, liber XIX, 22, 9 : Dalmatica vestis primum in Dalmatia, provincia Graeciae, texta est, tunica sacerdotalis candida cum clavis ex purpura (https://www.thelatinlibrary.com/isidore/19.shtml).

Definitie

Tuniek met korte mouwen, aan beide zijden geopend, versierd met biesjes of goudborduursel. Wordt gedragen over de albe door diakens (AAT).

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • liturgisch gewaad
    • dalmatiek

Oorsprong en ontwikkeling

De dalmatiek is een gewaad dat de diaken draagt tijdens de missen en bepaalde andere plechtige gelegenheden. Het is een kort kleed met mouwen, open aan de zijkanten.

Het is van oorsprong een kledingstuk uit Dalmatië, dat in de 3de eeuw werd gebruikt door de paus en de Romeinse diakens. Daarna wordt de dalmatiek het attribuut van de diaken. Veelal zijn er twee diakens om de celebrant bij te staan, soms begeleid door een onderdiaken. Die draagt dan een tuniek, wat ook een soort dalmatiek is maar smaller en minder versierd. De dalmatiek onderscheidt dus de diaken van de andere bedienaars en maakt duidelijk welke zijn functies zijn.

Er zijn ook dalmatieken voor misdienaars geweest, maar die waren niet talrijk.

De dalmatiek wordt gezegend en wordt dus als geheiligd object met grote zorg behandeld.

Typologie

De eerste dalmatieken vielen tot op de voeten en hadden wijde mouwen. Aan weerszijden van de hals liepen twee paarse stroken, de clavi.

In de 13de eeuw evolueert de vorm tot ongeveer wat we nu kennen: met ingekorte mouwen en niet meer zo lang, tot aan de knieën nog, en in de vorm van een T. De dalmatiek wordt over de andere kledingstukken gedragen (amict, albe en cingel). In de 17de eeuw zijn de zijkanten van boven tot onder open, zodat het voor- en achterpand vrij vallen.

De dalmatiek is een onderscheidend gewaad, dat vaak wordt vervaardigd uit kostbare weefsels (zijde, fluweel, wol, goud- en zilverdraad). Het is gevoerd met een stof die men bougran noemt: met Arabische gom bestreken textiel om de stof van de dalmatiek stijver te maken en het kledingstuk meer stevigheid te geven. De versieringen bevinden zich hoofdzakelijk op de clavi, een overblijfsel van de antieke klederdracht. Het gaat om verticale biezen die vanaf het armsgat naar beneden lopen en onderaan verbonden zijn door horizontale biezen; ze zijn ook aan de uiteinden van de mouwen aanwezig.

Normatieve teksten

Synode XXX :

"Lorem ipsum dolor" Bron: Concilia Germaniae, vol. 3, p. 691.

Andere benamingen

Autres langues
FR	dalmatique
EN	dalmatic
DE	Dalmatik
IT	dalmatica
ES	dalmática

Oude talen
Latijn	termen in het Latijn
Oud- en Middelnederlands	termen in O-MNL

BALaT

De dalmatieken (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van dalmatieken (1400-1700) in BALaT

De dalmatieken in de bibliotheek van het KIK

Topstuk en 3D-object

• Dalmatique rouge de Saint-Nicolas de Tournai
• Dalmatiques de l’ensemble de l’abbaye d’Averbode

Bibliografische orientatie

• Paul Chantraine, « Chatoiement des tissus. Ornements liturgiques au pays d'Ardenne », in Piété baroque en Luxembourg, tentoonstellingscatalogus, Bastogne, Musée en Piconrue, 1995, p. 252.
• D. Duret (abbé), Mobilier, vases, objets et vêtements liturgiques. Étude historique, Paris, Letouzey & Ané, 1932, p. 99-101, 169-171, 267-269.
• Fil de soie, chemin de soie, tentoonstellingscatalogus, Chambord, Château de Chambord, 1983, p. 45.
• Joël Perrin & Sandra Vasco Rocca (dir.), Thesaurus des objets religieux. Meubles, objets, linges, vêtements et instruments de musique du culte catholique romain. Religions objects of the Catholico Faith. Corredo ecclesiastico di culto cattolico, Paris, Caisse nationale des Monuments historiques, éditions du Patrimoine, 1999, p. 317.