Altaarschel

Altaarschel gedateerd 1677, gedreven, gegraveerd en geciseleerd zilver, Luik, Eglise Saint-Antoine, © IRPA, Bruxelles, cliché A118749

Altaarschel in Pieter Pourbus, Triptiek van de Sacra-Broederschap, 1559, Brugge, Kathedraal Sint-Salvator, © KIK, Brussel, cliché Z011910 (detail)

Etymologie

Schel: < oud Nederlands skella = kleine bel.

Definitie

De altaarschel heeft dezelfde functie als een altaarbel maar heeft meer belletjes.

Hierarchie

• liturgisch voorwerp = objet liturgique
  • altaartoebehoren = accessoire d'autel
    • altaarschel = carillon d'autel

Oorsprong en ontwikkeling

Klokjes en bellen verschijnen in de kerkinventarissen ten minste vanaf de 10de eeuw. Het luiden van de altaarbel of de altaarschellen tijdens de Consecratie is als gebruik gedocumenteerd sinds de 13de eeuw. Vanaf de 15de eeuw luidt men ze eveneens tijdens het Sanctus. Het gebruik van de altaarschellen is van recentere datum dan dat van de altaarbel. Het raakt pas helemaal op het einde van de 16de eeuw in zwang.

Typologie

Altaarschellen vormen een geheel van meerdere klokjes, soms bijeengebracht onder een veelal versierde of opengewerkte koepel, waaraan een handvat is bevestigd. In andere gevallen zijn de bellen eenvoudigweg verbonden met armen.

Normatieve teksten

De normatieve teksten maken geen onderscheid tussen altaarbellen en altaarschellen. Het gebruik van bellen staat niet in de eerste uitgave van de Missale Romanum' van 1570, maar pas vanaf 1604.

• Missale Romanum, Rubricae generales Missalis, titel XX - De Præparatione Altaris, et Ornamentorum ejus (herziene en vermeerderde uitgave van 1604 en later):

"In cornu Epistolæ cussinus supponendus Missali: et ab eadem parte Epistolæ paretur cereus ad elevationem Sacramenti accendendus, parva campanula..."

• Missale Romanum, Ritus celebrandi Missam, VII - De Offertorio et aliis usque ad Canonem (herziene en vermeerderde uitgave van 1604 en later):

"Cum dicit: Sanctus, junctis ante pectus manibus, et inclinatus voce mediocri prosequitur, ministro interim parvam campanulam pulsante."

• Missale Romanum, Ritus celebrandi Missam, VIII - De Canone Missae usque ad Consecrationem (herziene en vermeerderde uitgave van 1604 en later):

"Minister manu sinistra elevat simbrias posteriores planetae, ne ipsum Celebrantem impediat in elevatione brachiorum, quod & facit in elevatione Calicis :& manu dextra pulsat campanulam ter ad unamquamque elevationem, vel continuate quousque Sacerdos deponat Hostiam super Corporale :& similiter postmodum ad elevationem Calicis."

Andere benamingen

altaarcarillon

Autres langues
FR	carillon d'autel
EN	altar bell X sounds, X cup church bell
DE	Zimbel, Altarschelle
IT	campanello d'altare multiplo, campanello liturgico a X suoni
ES	carrillón para iglesia

Oude talen
Oud- en Middelnederlands	skella

BALaT

De altaarschellen (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van altaarschellen (1400-1700) in BALaT

De altaarschellen in de bibliotheek van het KIK

Bibliografische orientatie

• Joseph Braun, Das christliche Altargerät in seinem Sein und in seiner Entwicklung, Munich, 1932, p. 573-577.
• Glossarium Artis, Faszikel 2, Liturgische geräte, Kreuze une Reliquiare der Christlichen Kirchen - Objets liturgiques, croix et reliquaires des églises chrétiennes, Dokumentationsstelle Tûbingen, Tübingen-Strasbourg, 1972, p. 17.
• Wendy Wauters, « The Stirring of the Religious Soundscape. The Auditory Experience in the Antwerp Church of Our Lady (c. 1450-1566) and an Iconological Analysis of the Altar Bell », in Christian Discourses of the Holy and the Sacred from the 15th to the 17th Century, eds. Teresa Hiergeist, Ismael del Olmo, Berlin, Peter Lang, 2020, p. 221-260.