Misampul

Lesteens, Norbert, Missampullen, Antwerpen, Kathedraal Onze-Lieve-Vrouw ten Hemel opgenomen (owner : Gilde O.L.Vrouwe Lof), 1669 - 1670, © KIK, Brussel, cliché KM010059

Burette de messe, or et argent, Groot-Brittannië, 15e eeuw, 8,3 cm. © London, British Museum

Jan Van Coninxloo, Mis van Sint Gregorius, Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, © KIK, Brussel, cliché B212577

H. Walburgis van Eichstätt, beeld van 18e eeuw, gepolychromeerd hout, Munsterbilzen, Kerk O.L.Vrouw Hemelvaart, © KIK, Brussel, cliché A057579. De misampul is het attribuut van verschillende heiligen: Walburge van Eichstätt, maar ook Jozef van Arimathea, Maria Salome of Vincentius de diaken

Etymologie

• Mis- < Latijns missa, « mis » (Isidorus van Sevilla, door Gaffiot geciteerd, p. 953).
• Ampul: < Latijns ampulla, « flesje » (Gaffiot, p. 119).

Definitie

Klein, buikig vaatwerk, meestal bestaande uit twee stuks, voor de miswijn en voor het water tijdens de eucharistieviering. Meestal vervaardigd uit glas, kristal of edelmetaal, zeldzamer in aardewerk.

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • liturgisch vaatwerk
    • misampul

Oorsprong en ontwikkeling

De precieze oorsprong van dit object kennen we niet. Maar zoals Abbé Duret opmerkt, moesten de vaten groter zijn tot het verbod van de communie onder beide gedaanten (brood en wijn). De communie onder de gedaante van wijn nam in de Middeleeuwen geleidelijk af en werd verboden door het Concilie van Konstanz (13de zitting, 15 juni 1415).

Tijdens de eerste eeuwen van de middeleeuwse periode maken water en wijn reeds deel uit van de eucharistievieringen. Toch zijn de oudste misampullen die in musea bewaard worden niet ouder dan de 15de eeuw. Pas vanaf de 17de eeuw zijn deze flacons in groten getale te vinden. Hoe het vaatwerk dat het water en de miswijn kon bevatten er in de tijd daarvoor heeft uitgezien, weten we niet echt.

Deze kruikjes met tuit worden altijd paarsgewijs vervaardigd. Ze staan normaliter op een schotel en worden zorgvuldig vlak bij het altaar bewaard (Mis van Gregorius de Grote, door Robert Campin (1375-1444)).

Wanneer de ampullen niet doorzichtig zijn, staat op het deksel een letter om het onderscheid tussen de vloeistoffen te maken A = Aqua (water); V = Vinum (wijn). Dat blijkt meermaals uit de inventaris van Louise d'Anjou uit 1360 (Duret, blz. 230). (misampullen uit het begin van de 17de eeuw).

Typologie

De gotische misampullen kunnen een concave veelhoekige basis hebben. Daarna, hebben ze een nogal slanke vorm. Gemaakt van metaal (goud, zilver, koper, kristal met metalen monturen), zijn ze rijkelijk versierd met drijftechniek, niëllo en email.

De ampullen uit de 15de en 16de eeuw zijn niet zo bekend. Ze hebben een vrij slanke vorm, met een peervormige buik. Doorgaans zijn ze groter dan de recentere ampullen (ampul van het British Museum, 15de eeuw of ‘‘De mis van de heilige Gregorius’‘ door Jan Van Coninxloo, 1552 (zie hiernaast).

In de 17de eeuw gelijken de ampullen op kleine waterkruikjes en hebben ze een meer gedrongen vorm. De meeste van deze flacons hebben nog een scharnierend deksel met daarop een letter voor het onderscheiden van de inhoud. De handvatten hebben meestal de vorm van een krul en staan bovenaan. De buik kan sterk verwijd of eivormig zijn (misampul uit de 17de eeuw, Leerbeek, ampul uit 1628, Brugge en ampul van Johannes II van Nyversele, 1635-1638).

In dezelfde periode alsook in de 18de eeuw doen sommige misampullen denken aan wijnschenkkannen uit de oudheid (objecten KIK 28091 en 108817).

Andere benamingen

ampul (altaarvat) : AAT-NED

Autres langues
FR	burette de messe
EN	cruet (liturgy)
DE	Messkännchen
IT	ampolla da messa
ES	vinajera

BALaT

De misampullen (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van misampullen (1400-1700) in BALaT

De misampullen in de bibliotheek van het KIK

Bibliografische orientatie

• Bernard Berthod & Élisabeth Hardouin-Fugier, Dictionnaire des arts liturgiques, XIXe-XXe siècle, Paris, 1996, p. 143.
• D. Duret (abbé), Mobilier, vases, objets et vêtements liturgiques. Étude historique, 1932, p. 59-61, 229-231 et 307.
• Glossarium Artis, Faszikel 2, Liturgische geräte, Kreuze une Reliquiare der Christlichen Kirchen - Objets liturgiques, croix et reliquaires des églises chrétiennes, Dokumentationsstelle Tûbingen, Tübingen-Strasbourg, 1972, p. 35.
• Robert Le Gall (Dom), Dictionnaire de liturgie, 1982, p. 50.
• Robert Lesage (dir.), Dictionnaire pratique de liturgie romaine, Paris, Bonne presse, 1952, col. 159-160.
• Joël Perrin & Sandra Vasco Rocca (dir.), Thesaurus des objets religieux. Meubles, objets, linges, vêtements et instruments de musique du culte catholique romain. Religions objects of the Catholico Faith. Corredo ecclesiastico di culto cattolico, Paris, Caisse nationale des Monuments historiques, éditions du Patrimoine, 1999, p. 147.
• Sacraal metaal. Liturgische gebruiksvoorwerpen : betekenis, funktie, evolutie, vorm, tentoonstellingscatalogus, Sint-Truiden, Museum voor religieuze kunst, 2 vol., 1984, p. 13.
• Mieke van Zanten, Religieus erfgoed uit kerken en kloosters in de Lage Landen, Zutphen, 2008, p. 26.