Manipel

Manipel, 1538, Arendonk, Kerk O.L.Vrouw, © KIK, Brussel, cliché X082869

Een van de ouderste voorbeelden van een manipel in België, begin van 13de eeuw, Namen, Trésor d'Oignies, © IRPA, Brussel, cliché B218246

Manipule in Maarten Pepijn, Pastoor Robert Hubar op zijn sterfbed, 1624, Antwerpen, Cultureel Congrescentrum Elzenveld, © KIK, Brussel, cliché X005119

Etymologie

< Latijn manipulus, « handgreep ».

Definitie

Lange nauwe sierbanden met over het algemeen franjes aan beide uiteinden, die over de linkerarm dicht bij de pols worden gedragen door priesters, diakens en onderdiakens (AAT).

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • liturgisch gewaad
    • manipel

Oorsprong en ontwikkeling

De manipel, waarvan de vroegste voorbeelden in de 6de eeuw gedocumenteerd zijn, wordt gebruikt door priesters, diakens en onderdiakens. Dit onderdeel van de kleding herinnert aan de doek die ze vroeger droegen om het zweet van hun gezicht te wissen (vandaar de andere benaming sudarium: Ad extremum sacerdos fanonem in sinistrum brachium ponit, quem et manipulum veteres et sudarium appellaverunt, per quem olim sudor et narium sordes extergebantur). Oorspronkelijk was de manipel een brede, gevouwen doek. Vanaf de 11de eeuw evolueert hij tot een eenvoudige stoffen band.

Typologie

Een strook stof van ongeveer zestig centimeter lang, verbreed aan de uiteinden. Het wordt gewoonlijk gecombineerd met de kleur van het kazuifel en de stola (liturgie) en wordt op dezelfde manier versierd. Het kan worden afgewerkt met franjes.

Normatieve teksten

• Synode van Kamerijk van 1300: de manipel moet twee voet lang zijn (met andere woorden ongeveer 60 cm).

Manipulus habeat duos pedes sub brachio de longitudine

• De Caeremoniale Episcoporum verduidelijkt een gebruik van de bisschopsmanipel: men plaatst hem in het Evangeliarum.

post illos Subdiaconus Epistolam cantaturus, gerens librum Evangeliorum clausum ante pectus, in quo includitur manipulus Episcopi, deinde Diaconus ad sinistram Presbyteri assistentis pluviali induti, demum Episcopus cum baculo pastorali in manu sinistra (Livre II, Chap. VIII, De Missa solemni Episcopo celebrante, p.158)

Cum Episcopus dixerit « Indulgentiam, & remissionem, &c », Subdiaconus capit manipulum, qui fuerat inclusus in libro Evangeliorum, &illum applicat sinistro Episcopi brachio cum osculis manus, &manipuli, &stricte religat(Livre II, Chap. VIII, De Missa solemni Episcopo celebrante, p.159)

Andere benamingen

Autres langues
FR	manipule
EN	maniple
DE	Manipel (liturgische Kleidung), Sudarium
IT	manipolo
ES	manípulo

BALaT

De manipels (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van manipels (1400-1700) in BALaT

De manipels in de bibliotheek van het KIK

Bibliografische orientatie

• Joseph Braun, Die liturgische Gewandung im Occident und Orient: nach Ursprung und Entwicklung, Verwendung und Symbolik, Freiburg im Breisgau, 1907, p. 515-561.
• Paul Chantraine, « Chatoiement des tissus. Ornements liturgiques au pays d'Ardenne », in Piété baroque en Luxembourg, cat. expo, Bastogne, Musée en Piconrue, 1995, p. 253.
• D. Duret (abbé), Mobilier, vases, objets et vêtements liturgiques. Étude historique, Paris, Letouzey & Ané, 1932, p. 97, 165-166, 265.
• Fil de soie, chemin de soie, cat. exp., Chambord, Château de Chambord, 1983, p. 46.
• Joël Perrin & Sandra Vasco Rocca (dir.), Thesaurus des objets religieux. Meubles, objets, linges, vêtements et instruments de musique du culte catholique romain. Religions objects of the Catholico Faith. Corredo ecclesiastico di culto cattolico, Paris, Caisse nationale des Monuments historiques, éditions du Patrimoine, 1999, p. 331.