Koorkap

Rubens, Peter-Paul, Disputa van het Heilig Sacrament, Antwerpen, Kerk Sint-Paulus, olieverf op paneel, 1609 ca, © KIK, Brussel, cliché X046992 (détail)

Etymologie

• Kap < Middelnederlands cappe, « kap », « mantel met kap » (J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden, door https://etymologiebank.nl/trefwoord/kap1 geciteerd).

Definitie

Lang en mouwloos liturgisch kledingstuk dat bij de hals wordt gesloten met een gesp of met een rijkversierde kap; gedragen door geestelijken bij bepaalde opdragen, behalve de mis (AAT-NED).

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • liturgisch gewaad
    • koorkap

Oorsprong en ontwikkeling

De eerste vermelding van een cope dateert uit de 8e eeuw. Het duurde echter tot de 10e eeuw voordat het een algemeen gebruikt liturgisch ornament werd. Sinds het begin werd het gebruikt door de zangers in het koor tijdens bepaalde diensten, tijdens de wijding van het altaar of voor uitzonderlijke gelegenheden zoals processies.

La chape gothique garda longtemps son ample chaperon, qu'on ramenait encore souvent sur la tête. Pour le maintenir ouvert, on avait même garni les bords supérieurs du capuchon de deux tiges de métal qui se réunissaient au milieu et se terminaient par un gland (De gotische kap heeft lange tijd haar wijde kaproen behouden, die men vaak nog over het hoofd droeg. Om ze open te houden had men de bovenranden van de kap zelfs voorzien van twee metalen staafjes die in het midden bijeenkwamen en eindigden in een aker) (Duret, p. 266). Deze kaproen verdwijnt stilaan maar au XIVe siècle, il s'agrandit mais prend l'aspect d'un écu ou d'un rectangle amorti en accolade, puis d'un demi-cercle. Au XVe siècle, de larges orfrois ornent les bords verticaux de la chape et l'encolure (in de 14de eeuw wordt ze groter en krijgt ze de vorm van een schild, een driehoek die eindigt in een accolade of een halve cirkel. In de 15de eeuw sieren brede aurifrisiums de verticale randen van de kap en de halsuitsnijding) (Ibid.).

Typologie

De oudste afbeeldingen van de koorkap (met name die van het Sacramentarium van Drogo) tonen een cape-achtig gewaad, gesloten op de borst, met een kaproen op de rug. De kaproen verdween rond de 13e eeuw ten gunste van een decoratief "schild". Dit schild zal geleidelijk overgaan van een driehoekige vorm naar een steeds ronder schild, soms versierd met franjes. De verticale randen van de kap kunnen worden versierd met rijke aurifrisiums.

Andere benamingen

Autres langues
FR	chape liturgique
EN	cope
DE	Pluviale
IT	piviale, cappa liturgica
ES	capa pluvial

Oude talen
Latijn	termen in het Latijn
Oud- en Middelnederlands	termen in O-MNL

BALaT

De koorkappen (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van koorkappen (1400-1700) in BALaT

De koorkappen in de bibliotheek van het KIK

3D-Topstukken

• Chape de l'ornement rouge de Saint-Martin de Tournai
• Chape de l'ornement Steenhuyse à Tournai
• Chape dite de Charles Quint

Bibliografische orientatie

• Bernard Berthod et Elizabeth Hardouin-Fugier, Dictionnaire des arts liturgiques, XIXe-XXe siècle, Paris, Les Editions de l'Amateur, 2006, p. 165-166.
• Paul Chantraine, « Chatoiement des tissus. Ornements liturgiques au pays d'Ardenne », in Piété baroque en Luxembourg, tentoonstellingscatalogus, Bastogne, Musée en Piconrue, 1995, p. 252.
• D. Duret (abbé), Mobilier, vases, objets et vêtements liturgiques. Étude historique, Paris, Letouzey & Ané, 1932, p. 97, 168, 266-267.
• Fil de soie, chemin de soie, tentoonstellingscatalogus, Chambord, Château de Chambord, 1983, p. 45.
• Joël Perrin & Sandra Vasco Rocca (dir.), Thesaurus des objets religieux. Meubles, objets, linges, vêtements et instruments de musique du culte catholique romain. Religions objects of the Catholico Faith. Corredo ecclesiastico di culto cattolico, Paris, Caisse nationale des Monuments historiques, éditions du Patrimoine, 1999, p. 312-313.