Altaarlessenaar

Altaarlessenaar Oostham, Kerk O.L.Vrouw Geboorte[Oostham], 16e eeuw (?), © IRPA, Bruxelles, cliché M238468

Altaarlessenaar Geraardsbergen, College Sint-Catharina, 17de eeuw, © KIK, Brussel, cliché B180224

Mis van Sint Gregorius, ongeveer 1500. Amsterdam, Rijksmuseum

Anoniem (Spaanse schilder), Mis van Sint Gregorius. New York, Metropolitan Museum

Altaarlessenaar toegeschreven aan Nicolaas van Diemen, 1760. Amsterdam, Rijksmuseum.

Etymologie

• Altaar: < Latijn altare, « altaar (Christelijk) »
• Lessenaar: < "les" naar het voorbeeld van middeleeuws latijn lectionarium.

Definitie

Standaard voor het missaal, geplaatst op het altaar. Eventueel bedekt met een velum, assorti met het altaarparament (AAT).

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • altaartoebehoren
    • altaarlessenaar

Oorsprong en ontwikkeling

De oorsprong van de altaarlessenaar is moeilijk te analyseren aangezien hij een stuk minder bestudeerd is dan het werk dat erop prijkt. De verschijning ervan moet samenvallen met die van het missaal, een voor celebranten bestemde bundel met de essentiële gebeden van de mis volgens het kerkelijk jaar. Er zijn oude manuscripten te vinden, vanaf de 8ste eeuw, die deze teksten bijeenbrengen. Het verschijnen en het gebruik van het missaal lijken evenwel algemeen te worden tussen de 13de en de 15de eeuw. Op dat moment vindt men almaar meer van die boeken en gelijklopend daarmee stelt men het gebruik van de altaarlessenaar vast [1]).

Na de opkomst van de boekdrukkunst neemt de productie van missalen toe. Zo kennen deze compilaties van teksten in de 16de en vooral in de 17de eeuw een zeer groot succes. Meteen impliceert dit meer altaarlessenaars, waarvan men inderdaad tal van voorbeelden vindt in de 17de eeuw. Men zal deze bundels tijdens liturgische vieringen blijven gebruiken en er bestaat dan ook een groot corpus van altaarlessenaars uit de 18de, 19de en 20ste eeuw en zelfs nog hedendaagse realisaties.

Op enkele 15de-eeuwse schilderijen die de Mis van Heilige Gregorius voorstellen, stelt men vast dat het missaal niet wordt gepresenteerd op een lessenaartje maar op een kussen is gelegd, wat eveneens het geval kon zijn met religieuze boeken privébezit (zie de altaarlessenaars in de werken van het Metropolitan Museum en van het Rijksmuseum hiernaast).

Typologie

De vorm van de altaarlessenaar – van hout of van metaal gemaakt – is in de loop der tijden niet sterk veranderd. De structuur blijft identiek, met een vierhoekige voet, soms in de vorm van een plint. Meestal staat het voorwerp dankzij vier pootjes hoger dan de altaartafel. Het bovenste gedeelte is dan de schuin staande eigenlijke lessenaar die het boek draagt. In sommige gevallen kon dit vlak afneembaar zijn.

In vergelijking met andere voorwerpen die op de altaartafel worden geplaatst, is de altaarlessenaar in vrij beperkte mate versierd. Gesofisticeerde uitvoeringen zijn zeldzaam. Gewoonlijk zijn de lessenaars niet versierd met verhalende taferelen en beperkt de versiering zich tot decoratieve vormen. Het monogram van Christus, IHS, is evenwel een motief dat regelmatig terugkeert. De letters zijn dan veelal gevat in een stralende cirkelvorm (zie KIK-object 1843).

Op basis van de picturale weergaven en van enkele altaarlessenaars uit de 16de eeuw mag men veronderstellen dat de oudste exemplaren bij voorkeur in hout uitgevoerd konden zijn. Veelal is het voorwerp afgebeeld als een nogal rudimentaire lessenaar met een gedrongen vorm en niet al te hoog boven het altaar uitstekend 10105186).

De structuur van de voorwerpen die bewaard bleven uit de 17de eeuw is lichter. Voor deze altaarlessenaars worden sterk opengewerkte vergulde metaalplaten gebruikt waardoor bepaalde decoratieve motieven, vooral rankversieringen tot hun recht komen (zie objecten KIK 113123, 15237 en 86710).

De kunstigst bewerkte voorbeelden verschijnen in de 18de eeuw (zie dat van het Rijksmuseum van Amsterdam hiernaast). Hoewel de versiering summier blijft, ontleent de structuur haar vormen aan de decoratieve kunsten en vooral aan de meubelmakerij. In deze periode worden veel altaarlessenaars van hout vervaardigd, soms met metalen oplegsels. Een enkele keer zijn de lessenaars bekleed met een (doorgaans paarse) fluwelen doek.

Exemplaren van opengewerkte metaalplaat zijn er dan ook nog altijd, met een typologie die aanleunt bij die van de 17de eeuw. De productie van deze metalen lessenaars gaat in de loop der tijden verder en er verandert doorgaans niet veel.   Sommige altaarlessenaars zijn uitgerust met een opklapbaar schuin oppervlak en kunnen worden omgevormd tot een thabor

Andere benamingen

missaalstoeltje

Autres langues
FR	porte-missel
EN	missal stand, altar lectern, altar book stand
DE	Altarpult, Messbuchständer
IT	Leggio da altare, leggio d'altare
ES	Atril de altar

BALaT

De altaarlessenaars (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van altaarlessenaars (1400-1700) in BALaT

De altaarlessenaars in de bibliotheek van het KIK

Topstuk

Altaarlessenaar van Léonard Dusart

Bibliografische orientatie

• Bernard Berthod & Élisabeth Hardouin-Fugier, Dictionnaire des arts liturgiques, XIXe-XXe siècle, Paris, 1996, p. 205 (coussin de missel) et 366 (porte-missel).
• Robert Lesage (dir.), Dictionnaire pratique de liturgie romaine, Paris, Bonne Presse, 1952, col. 291-293 et 862-863.
• Joël Perrin & Sandra Vasco Rocca (dir.), Thesaurus des objets religieux. Meubles, objets, linges, vêtements et instruments de musique du culte catholique romain. Religions objects of the Catholico Faith. Corredo ecclesiastico di culto cattolico, Paris, Caisse nationale des Monuments historiques, éditions du Patrimoine, 1999, p.142 et 143.

Webografie

• http://www.bdnancy.fr/missels-histoire.htm.