Bursa

Bursa met Christus op de koude steen, Tongerlo, Abdij Onze-Lieve-Vrouw, 1540, © KIK, Brussel, cliché X001364

Bursa met Christusmonograam, Brugge, Kathedral Sint-Salvator, 17de eeuw, © KIK, Brussel, cliché X01122

Bursa voor de corporale of voor de miskelk en pateen in le Wenemaer Triptiek (detail van de Gregoriusmis), olieverf op paneel, ca. 1480, Gent, Museum voor Schone Kunsten, © KIK, Brussel, cliché X068988

Etymologie

< Grieks βύρσα "gebruinde huid, leer" (Bailly, p. 162) en < Latijn bursa (of byrsa): "huid", "leer" (Gaffiot, p. 232 en 233).

Definitie

Houders vervaardigd uit twee vierkante delen van gesteven stof, of een vierkante doos, waarin doeken worden bewaard die gebruikt worden in de christelijke liturgie (naar AAT).

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • liturgisch parament
    • kelkparament
      • bursa

Oorsprong en ontwikkeling

Gezien het belang van het vrijwaren van het corporale, het oudste stuk altaartooi van de liturgie en het dichtst bij het Allerheiligste, verschenen er al heel gauw specifieke houders voor de bewaring ervan, in de vorm van een beurs of een doos.

Typologie en gebruik

De bursa heeft de vorm van een zakje of een doosje. Het formaat is dat van het opgevouwen corporale. Uitvoerig versierd. Bij de aanvang van de moderne tijden raken de dozen in onbruik. Wat de iconografie betreft gaat het veelal om het Lijden, een kruis of het monogram van Christus. Er kan ook een ciborie op weergegeven zijn, evenals een lam, om de band met de eucharistie en met Christus te laten zien.

In de 15de en 16de eeuw wordt de bursa soms afgebeeld tegen de predella van het retabel aan (soms gelijkgesteld met het graf van Christus): (objecten 101225 en 146613).

Normatieve teksten

Het normatieve kader is van late datum. De bursa krijgt aandacht bij Carolus Borromeus:

• CB 1577: The burse of the corporal is to have a cross or some other sacred figure interwoven in the center of the front. On the back it should be of the same material and color, but the inside should be lined with half-silk or fine white material. All around it should be about half a cubit wide or a little more. Silken cords with a pom-pom should be inserted in the border, to draw it closed. (Vert. Voelker)

En van enkele synodes (Praag 1605, Keulen 1651).

Jakob Miller besteedt er in 1591 eveneens aandacht aan in zijn Ornatus ecclesiasticus. Hij ziet ze graag wat minder opgesierd dan degene die voorheen werden gemaakt. Ze moet vierkantig zijn en de lengte van een handpalm hebben. Ook moet ze versierd zijn met een kruis. In de mate van het mogelijke dient men te betrachten dat het corporale dezelfde kleur heeft als de liturgische gewaden:

• OE 1591 : De Bursa seu Theca Corporalis. Ubi Thecae antiquo more, quae scilicet aperiri et claudi solent, gemmis, margaritis, auro, argento, vel holoserico ornatae habentur, retineri possunt : ubi autem novae faciendae sunt, hoc modo maiori decentia, minori autem sumptu conficiantur. Quadratae sint, uno palmo vel paulo amplius undique late patentes. Fundamentum potest esse charta conglutina multipliciter, ab intus tela munda, candida suffulta, exterio vero serico cuiuscunque, generis et coloris obducta et in finibus fimbriis aureis vel sericis, a tribus partibus iuncta et clausa, pars vero quarta per quam complicatum corporale imponitur, aperta, similibus tamen fimbriis ornata, relinquatur. In quatuor initiis, in lacinias quasdam parvulas sericas desinat. In medio Crucem ex auro, argento, tela argentea, aurea, aut saltem serico diversi coloris habeat, sericum autem ad vitandas expensas, ex una parte unius, ex alia alterius coloris, utrinque cruce adiecta, esse potest, ut eadem theca diversis coloribus servire possit. In quavis enim Ecclesia bene instituta, pluviale; Casuale, Dalmaticae Diaconi et subdiaconi, stola, manipulus, pallium seu antependium, velum Calicis et Subdiaconi, ac haec, de qua hic agimus, corporalis theca seu bursa omnino eiusdem coloris et etiam materiae (demptis velis quae ex simplici serico, auro tamen et argento intexta constent) esse debent. Formam quaere infra hoc loco in vernaculo. (Miller, blz. 52-53).

Er is sprake van tijdens enkele synodes (Praag 1605, Keulen 1651).

Het gebruik ervan is pas in 1704 verplicht gemaakt (cfr. Dom Gaspar Lefebvre).

Andere benamingen

Autres langues
FR	bourse de corporal
EN	burse
DE	Bursa
IT	borsa del corporale
ES	bolsa de corporales

Oude talen
Latijn	bursa, theca, pera, loculus, receptorium, capsa, capsella, cassus

BALaT

De bursa (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van bursa (1400-1700) in BALaT

De bursa in de bibliotheek van het KIK

Bibliografische orientatie

• Joseph Braun, Die liturgischen Paramente in Gegenwart und Vergangenheit. Ein Handbuch der Paramentik, Herder & Co, Fribourg-en-Brisgau, 1924, p. 215-217.
• Paul Chantraine, « Chatoiement des tissus. Ornements liturgiques au pays d'Ardenne », in Piété baroque en Luxembourg, tentoonstellingscatalogus, Bastogne, Musée en Piconrue, 1995, p. 253.
• Hans Martin von Erffa, « Bursa », in Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, Bd. III (1951), p. 225–231; in: RDK Labor, URL: <http://www.rdklabor.de/w/?oldid=92558> [16.11.2017].
• Gaspar Lefebvre (Dom), « La confection des ornements dont on couvre le calice », in L'Artisan liturgique, 1-2, 1927, p. 16.
• Joël Perrin & Sandra Vasco Rocca (dir.), Thesaurus des objets religieux. Meubles, objets, linges, vêtements et instruments de musique du culte catholique romain. Religions objects of the Catholico Faith. Corredo ecclesiastico di culto cattolico, Paris, Caisse nationale des Monuments historiques, éditions du Patrimoine, 1999, p. 275.