Wijwateremmer

Wijwateremmer in Sombreffe gevonden, Namen, Trema, 15de eeuw, © KIK, Brussel, cliché KM001880

Wijwateremmer, Brugge, Kathedraal Sint-Salvator, 15de eeuw, © KIK, Brussel, cliché Z011828

Roger Van der Weyden, Triptiek met H. Martha en H. Gudula Brussel, Museum van het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn, 16de eeuw, © KIK, Brussel, cliché X070334 (detail)

Etymologie

xxx

Definitie

Houder, meestal in metaal, die het wijwater voor de rituele besprenkeling, bevat.

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • voorwerp voor de besprenkeling
    • wijwateremmer

Oorsprong en ontwikkeling

Deze emmer ziet er gewoontjes uit maar doet in werkelijkheid dienst om het reinigingswater te bevatten waarmee onder meer het altaar gezegend wordt of een kerk gewijd wordt. Dit liturgisch voorwerp moet dan ook al lang in gebruik zijn. Er wordt een reeks ivoren exemplaren bewaard uit de 9de eeuw. Voor die periodes hanteert men beter de Latijnse term situla. Dergelijke emmers worden in de eeuwen daarna nog altijd in groten getale geproduceerd. Geleidelijk, naar het einde van de middeleeuwse tijd toe, worden ze uitsluitend nog van metaal gemaakt. Belangrijk is dat een wijwateremmer altijd gecombineerd wordt met een wijwaterkwast voor de besprenkeling. In de oudste periodes was dit geen kwast maar een twijg.

Typologie

De oudste voorbeelden, veelal daterend uit de 9de of 10de eeuw, zijn doorgaans van ivoor gemaakt, groot van formaat en hebben de vorm van een afgeknotte kegel. Ze zijn versierd met bas-reliëfs, vaak aangebracht in registers boven elkaar. Een dergelijke emmer noemt men een situla. De afgebeelde taferelen houden gewoonlijk verband met het leven van Christus. (V&A) (MET)

Het valt niet mee precies uit te maken wanneer men de voorkeur is gaan geven aan metaal in plaats van ivoor. Vast staat dat men in de 14de eeuw emmers begint te produceren in een nieuwe materie. Een eeuw later blijken metalen emmers de norm te zijn (object KIK 64650). Deze technologische wijziging impliceert een evolutie in vorm en esthetiek. Met die verandering van materiaal merkt men op dat de emmers geen bijzondere decoratieve elementen meer hebben. Alleen de vorm van het voorwerp varieert licht, met een cirkelvormig of veelhoekig grondvlak. De versiering beperkt zich tot de haakjes van het handvat, die soms leeuwenkoppen of bustes zijn. Het handvat zelf is veelal drielobbig (KIK-objecten 10117321 en 138032).

Tussen de 15de en de 17de eeuw zijn er geen opmerkelijke evoluties. Wel zijn vanaf 1600 enkele emmers te vinden die doen denken aan mengvaten uit de oudheid. De meest afgeronde onderdelen zijn soms versierd met eierlijsten (KIK-object 92385).

Pas in de 18de eeuw zijn er enkele wijwatervaten met decoratief drijfwerk (KIK-object 10067267).

Iconografie

De wijwateremmer is traditioneel het attribuut van de heilige Martha, want volgens de Legenda aurea van Jacopo da Varazze, die daarbij een Provençaalse legende overneemt, belandde Martha van Bethanië, zus van Lazarus en Maria, na de dood van Christus in Saintes-Maries-de-la-Mer. Ze overwon er de Tarasque, een draak die de streek terroriseerde, door het monster met wijwater te besprenkelen.

Normatieve teksten

Synode XXX :

"Lorem ipsum dolor" Bron: Concilia Germaniae, vol. 3, p. 691.

Andere benamingen

Autres langues
FR	seau à eau bénite
EN	holy water bucket
DE	Weihwassereimer
IT	secchio di acqua santa
ES	cubo de agua bendita

Oude talen
Latijn	termen in het Latijn
Oud- en Middelnederlands	termen in O-MNL

BALaT

De wijwateremmers (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van wijwateremmers (1400-1700) in BALaT

De wijwateremmers in de bibliotheek van het KIK

Attachement

Wijwateremmer, thesaurus fiche : Laatste wijziging op 4-3-2020.

Bibliografische orientatie

• Vincent Debiais, « Carolingian Verse Inscriptions and Images: From Aesthetics to Efficiency » in Convivium, v. 1, n° 2, 2014, p.88-101.

https://doi.org/10.1484/J.CONVI.5.103812

• Florine Meunier, Du baptême par immersion au baptême par aspersion (IVe au XIe siècles). Raisons, modalités et conséquences (mémoire de licence non publié, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles) 2017.
• Joël Perrin & Sandra Vasco Rocca (dir.), Thesaurus des objets religieux. Meubles, objets, linges, vêtements et instruments de musique du culte catholique romain. Religions objects of the Catholico Faith. Corredo ecclesiastico di culto cattolico, Paris, Caisse nationale des Monuments historiques, éditions du Patrimoine, 1999, p. 181.
• Sacraal metaal. Liturgische gebruiksvoorwerpen : betekenis, funktie, evolutie, vorm, tentoonstellingscatalogus, Sint-Truiden, Museum voor religieuze kunst, 2 vol., 1984, p. 17.
• Mieke Van Zanten, Religieus erfgoed uit kerken en kloosters in de Lage Landen, Zutphen, 2008, p. 288.
• Paola Venturelli, « La situla eburnea di Gotofredo del Duomo di Milano : segnalazione di quattro copie » in Rivista dell’Osservatorio per le Arti Decorative in Italia, n° 1, 2011, p. 14-22. http://www1.unipa.it/oadi/rivista/oadi_3.pdf

Webografie

• http://data.culture.fr/thesaurus/page/ark:/67717/T69-1392