Canonbord

Canonbord, Bergen, Kerk Sint-Waltrudis, 1698 - 1699, © KIK, Brussel, cliché M242191.jpg

Etymologie

Canon: < laat Latijn canon, zelf afgeleid van het Grieks χανων = regel, richtsnoer, maatstaf. Bord : < Middel Nederlands bort, bart, bert = plank, lat, bord.

Definitie

Een kaart, vaak ingelijst, die in een reeks van drie op de altaartafel wordt geplaatst, met teksten uit de eucharistiegebeden als geheugensteuntje voor de priester (AAT-NED)

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • altaartoebehoren
    • canonbord
      • canonbordlijst

Oorsprong en ontwikkeling

Het canonbord verschijnt in de katholieke liturgie pas heel laat. Er is weliswaar sprake van (twijfelachtige) gevallen die teruggaan tot de 13de eeuw, maar de eerste met zekerheid bekende voorbeelden dateren pas van de tweede helft van de 15de eeuw. De liturgische teksten van na het Concilie van Trente bevelen het gebruik ervan aan en daarna verspreidt het gebruik zich.

Typologie

Er zijn nooit meer dan drie canonborden. De voorschriften uit de 16de en 17de eeuw hebben het evenwel doorgaans over slechts één tabella secretarum. In de loop van de 17de eeuw wordt het linker canonbord toegevoegd, later vanwege de symmetrie gevolgd door het rechter canonbord.

Ze zitten gevat in een canonbordlijst. Wanneer er drie canonborden zijn, is het middelste groter dan de twee andere. Het bevat de belangrijkste teksten en gebeden, in het bijzonder die van het Gloria, het Credo, het Offertorium en de Consecratie. Links (aan de evangeliekant) bevat het canonbord de Proloog van Johannes, die op het einde van de mis wordt gelezen. Rechts (aan de epistelkant) bevat het canonbord de tekst van de zegening van het water dat tijdens de offerande bij de wijn zal worden gegoten, en de tekst van psalm 25 die de priester leest tijdens de handwassing.

De handgeschreven of gedrukte teksten zijn vaak verlucht of vergezeld van gravures.

Normatieve teksten

Vanaf het Concilie van Trente adviseren de teksten op het altaar ten minste één canonbord te plaatsen.

De Pius V versie van het Missale Romanum (1570) lijkt geen verwijzing naar canonborden te bevatten. De geamendeerde versie van Clemens VIII (1604) vermeldt in de Rubricae generales onder de titel De praeparatione Altaris, et de ornamentorum eius:

'Ad crucis pedem ponatur tabella Secretarum appellata. Source: Pie V et Clément VIII, Missale Romanum, 1604

Carolus Borromeus (1577) :

Tabella secretorum, non quernea, non nucea , ne que denique e ligno subobscuro sit; sed ex abiete, aliave id generis arbore albicanti, ne pagina aggluti nata obscurescat . Late aliquanto amplius pateat, quam longe: a parte anteriori coronicibus undique decore ornetur. A mensa altaris aliquanto altius sustineri debet ali quo fulcimento decore confecto, ut secretorum pagina propius ad oculorum conspectum accedat. Atque hæc quidem usus quotidiani. Illa vero solemniorum dierum speciosior esse debet, ita ut et coronices auratas, aut præclare pictas, et paginam secretorum majusculis litteris impressam, et ejus imagines litterasque illas grandiores, minio, auro que splendescentes habeat. Source: Carolous Borromeus, Instructionum fabricae ecclesiasticae et supellectilis ecclesiasticae libri duo (1577), éd. par J. Lecoffre, 1855 p. 275.

Diocesane synode van Namen (1639):

Synode diocésain de Namur (1639) :

"In omnibus altaribus, dum in eis celebratur Sacrosanctum Missae Sacrificium, habeatur Tabella Secretarum et Crucifixus." Source : Concilia Germaniae, vol. 9, p. 573.

Andere benamingen

Autres langues
FR	canon d'autel
EN	altar card, altar canon
DE	Kanontafel
IT	canone dell'altare
ES	cañón de altar, sacra del altar, tablilla del altar

Oude talen
Latijn	termen in het Latijn
Oud- en Middelnederlands	termen in O-MNL

BALaT

De canonborden (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van canonborden (1400-1700) in BALaT

De canonborden in de bibliotheek van het KIK

Bibliografische orientatie

• Glossarium Artis, Faszikel 2, Liturgische geräte, Kreuze une Reliquiare der Christlichen Kirchen - Objets liturgiques, croix et reliquaires des églises chrétiennes, Dokumentationsstelle Tûbingen, Tübingen-Strasbourg, 1972, p. 22.
• Joël Perrin & Sandra Vasco Rocca (dir.), Thesaurus des objets religieux. Meubles, objets, linges, vêtements et instruments de musique du culte catholique romain. Religions objects of the Catholico Faith. Corredo ecclesiastico di culto cattolico, Paris, Caisse nationale des Monuments historiques, éditions du Patrimoine, 1999, p. 135.
• Peter Schmidt, "Liturgische Einblattdrucke: Neue Funde und Überlegungen zur Frühgeschichte der Kanontafel im 15. und 16. Jahrhundert", in Gutenberg-Jahrbuch, 2010, p. 25-41.