Antependium (n)

Christus Zaligmaker tussen twee schenkers van de Broederschap van het H. Kruis Leuven, Museum M, olieverf op hout, 1491-1500, © KIK, Brussel, cliché X064915

Antependium, vlas en wol, Luik, Musée d'Art religieux et d'Art mosan, 1526, © KIK, Brussel, cliché Y000225

Antependium met Nederdaling van de Heilige Geest, damast en goudbrokaat, Haringe, Kerk Sint-Martinus, 1627, © KIK, Brussel, cliché X084836

Antependium, zijde en metaaldraad, Koekelare, Kerk Sint-Martinus, 1696, © KIK, Brussel, cliché X082915

Lactatie van Bernardus van Clairvaux, olieverf op doek, Lessines, Hôpital Notre-Dame à la Rose, 17de eeuw, © KIK, Brussel, cliché X014994

Etymologie

< chr. latijn antependium = voorhangsel, van ante (voor) en pendere (hangen). Voor Joseph Braun (1934), de eerste verklaring van het woord voor het Germaanse domein in de Praagse kathedraal in 1483, een vertaling voor hem uit het oude Duitse Fürhang. Charles du Fresne du Cange (1610-1688) citeert een voorbeeld uit de Chronicon Upsaliense (17e eeuw) van Jean Scheffer, daarbij verwijzend naar een “oud handvest”.

Definitie

Panelen of voorhangsels in stof, leer of hout, vaak rijkelijk versierd, die de voorzijde van een altaar decoreren (AAT).

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • altaartoebehoren
    • antependium (n)

Oorsprong en ontwikkeling

De eerste aanwijzingen voor het gebruik van dit element en van altaarversiering in het algemeen in het Westen, gaan terug tot de 5de eeuw (mozaïeken van San Vitale in Ravenna en miniaturen in de Weense Genesis beelden met stoffen afgedekte altaren af). In de 9de eeuw lijdt het gebruik ervan geen twijfel meer, zoals meer bepaald blijkt uit een inventaris van Sint-Baafs in Gent (in 860).

Antependia worden voor het merendeel vervaardigd van soepele materialen (textiel of leder). Deze soepele materialen kunnen geweven, geborduurd of beschilderd zijn. Metalen antependia zijn couranter in de 10de en 11de eeuw, terwijl exemplaren van hout (versierd met schrijnwerk, houtsnijwerk of in de vorm van beschilderde panelen) in hoofdzaak worden vervaardigd op het einde van de middeleeuwen en in de moderne tijden. Stenen antependia zijn zeldzaam.

Typologie

Op het einde van de middeleeuwen en in de moderne tijd worden antependia in andere materialen definitief verdrongen door textiel. Zo kan het antependium de kleur van de liturgische tijd overnemen en passen de motieven bij de liturgische gewaden of bij de liturgisch parament. Vaak wordt het antependium ter versteviging aangebracht in een houten lijst.

Een antependium van stof is soms versierd met twee elementen die men in het Duits Überhang en Behang noemt, respectievelijk een afzonderlijk bovendeel en twee afhangende stroken aan weerszijden.

Normatieve teksten

Er bestond geen verplichting om de voorzijde van de altaartafel af te dekken vóór de voorschriften van het Concilie van Trente (Missaal van Pius V uit 1570 en Caeremoniale episcoporum).

MPV 1570 : Pallio quoque ornetur coloris quad fieri potest, diei Festo, vel Officio, convenientis (éd. 1716, Rubricae generales missalis).

CE 1600 : Ipsum verò altare maius in festivitatibus solemnioribus, aut Episcopo celebraturo, quò splendidiùs poterit, pro temporum tamen varietate,& exigentia, ornabitur : quod si à pariete disiunctum,& separatum sit, apponentur tam à parte anteriori, quàm posteriori illius pallia aurea , vel agentea , aut fericea, auro perpulchrè contexta,coloris festivitati congruentis, eaque fectis , quadratisque lignis munita, quae telaria vocant,ne rugosa,aut sinuosa,sed extensa,& explicata decentiùs conspiciantur (p. 55).

Andere benamingen

Autres langues
FR	Antependium (f)
EN	antependium, frontal, altar frontal
DE	Altarantependium
ES	antependium, antependio
IT	antependio

Oude talen
Latijn	Volgens Joseph BRAUN : altarium, antependile, dorsale, frontale, palla, pallium, pannus, paramentum, tabula, velamen, vestimentum, vestis
Oud Duits	Volgens Joseph BRAUN : Fürhang, Füraltar ; Antipanne (17de-19de)

BALaT

De antependia (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van antependia (1400-1700) in BALaT

De antependia in de bibliotheek van het KIK

Topstuk

Antependium du Séminaire de Floreffe

Bibliographie

• Bernard Berthod & Elizabeth Hardouin-Fugier, Dictionnaire des arts liturgiques, XIXe-XXe siècle, Paris, Les Editions de l'Amateur, 2006, p. 76-77.
• Joseph Braun, « Altarantependium », in RDK, I, 1934, p. 441-459 [url : http://www.rdklabor.de/w/?oldid=94475].
• Joseph Braun, Die liturgischen Paramente in Gegenwart und Vergangenheit. Ein Handbuch der Paramentik, Herder&Co, Fribourg-en-Brisgau, 1924, p. 191-197 (alleen textiel antependium, exclusief leer).
• Paul Chantraine, « Chatoiement des tissus. Ornements liturgiques au pays d'Ardenne », in Piété baroque en Luxembourg, tentoonstellingscatalogus, Bastogne, Musée en Piconrue, 1995, p. 253.
• TOR, p. 37.