Altaargordijn

Meester van het Bartholomeusretabel, Gregoriusmis, ca. 1535 (detail) © KIK, Brussel, cliché X003035

Glasvenster van Lichtfield afkomstig van de voormalige abdij Herkenrode. Détail met Jan van Hornes, 1532-1539 © KIK, Brussel, cliché X027105

Ignace Sébastien KLAUBER, Aanbidding van de H. Eucharistie, 2^de helft van de 18^de eeuw © KIK, Brussel, cliché M165554

Gregoriusmis in Utrechts missaal, 1426-1450, Brugge, Kathedraal Sint-Salvator, © KIK, Brussel, cliché Z011684

Etymologie

‘Gordijn’ < Middelnederlands cortine, < Oudfrans cortine, < Lat. cortina [voorhangsel, gordijn, sluier].

Definitie

Gordijnen die de ruimte rond het altaar afbakenen. Ze worden opgehangen aan een altaarciborium of aan een specifieke gordijnhouder. Gewoonlijk worden de gordijnen aan beide zijden van het altaar aangebracht en soms ook erachter.

Hierarchie

• liturgisch voorwerp
  • altaartoebehoren
    • altaargordijn

Oorsprong en ontwikkeling

Het altaargordijn kent een oude geschiedenis. Het werd voor het eerst gebruikt in Rome. De vroegste vermeldingen van het gebruik ervan in het Westen gaan terug tot de 8ste eeuw. Oorspronkelijk bestond het uit vier gordijnen, de tetravela (τετρα, vier, en velum, sluier), die tussen de zuilen van het altaarciborium opgehangen worden.

Het gebruik van tetravela in Rome werd aangetoond tot de 13de eeuw. Vanaf dan maakt dit type plaats voor twee gordijnen die aan weerszijden van het altaar worden opgehangen: de altaargordijnen. Tot de 13de eeuw bestaan er voor hun toepassing geen voorschriften. In de 14de, 15de en 16de eeuw verspreidt het gebruik van deze altaargordijnen zich over Noord-Europa, zo blijkt uit de talrijke voorstellingen ervan uit die tijd. Vanaf de tweede helft van de 16de eeuw raken ze geleidelijk in onbruik, mogelijk met de opkomst van de monumentale altaren. In bepaalde regio’s blijken ze echter verder te zijn gebruikt tot aan de 18de eeuw (zie infra: Synode van Saint-Omer, en hiernaast: gravure van Ignaz Sebastian Klauber).

Typologie

Altaargordijnen worden zowel bij het hoofdaltaar als bij zijaltaren gebruikt (in tegenstelling tot tetravela die enkel bij het hoofdaltaar dienst deden) en worden aan weerszijden ervan opgehangen. Als het altaar aan één zijde tegen een muur staat, dan wordt enkel aan de andere zijde een altaargordijn gehangen. Soms wordt nog een derde gordijn aangebracht achter het altaar. De Engelsen noemen dit dossal. In het Glossarium mediae et infimae Latinitatis van Charles du Fresne du Cange (1610-1688) verwijzen namen als Dorsale, Dossale, Dossellus, Doxale, Dorsile… naar talrijke voorwerpen in textiel voornamelijk om achter het altaar te hangen. De gordijnen worden opgehangen aan stangen die zijn bevestigd tussen palen in hout, metaal of steen (vooral bij het hoofdaltaar), of aan armen (bij nevenaltaren soms inklapbaar). Deze armen zijn soms rechtstreeks aan het altaarretabel bevestigd.

Altaargordijnen zijn gewoonlijk vrij eenvoudig, maar ze kunnen in allerlei zeer heldere kleuren zijn uitgevoerd of zijn uitgewerkt met rijke motieven, met figuren of geweven of geborduurde voorstellingen.

Kerkelijke voorschriften

Het gebruik van het altaargordijn is aan geen enkele verplichting onderworpen, maar wordt door verschillende synoden aangeraden (Keulen 1280, Münster 1279, Luik 1287, Cambrai ca. 1300).

Synode van Keulen, 1280: Cortinae in lateribus altaris utriusque appendatur nec in aliquo tempore sacrificii retro trahantur (Braun, 1924, p. 199).

Synode van Luik, 1287: Cortinae a lateribus altaris utrimque appendatur, nec ab aliquo tempore Sacrificii retrahantur (Concilia Germaniae, vol. 3, p. 691).

Synode van Saint-Omer, 1640: er wordt gevraagd om altaargordijnen te inspecteren bij kerkvisitaties.

Andere benamingen

Autres langues
FR	courtine d'autel
EN	terme EN
DE	terme DE
IT	terme IT
ES	terme ES

Oude talen
Latijn	termen in het Latijn
Oud- en Middelnederlands	termen in O-MNL

BALaT

De altaargordijnen (1400-1700) in BALaT

Afbeelding van altaargordijnen (1400-1700) in BALaT

De altaargordijnen in de bibliotheek van het KIK

Attachement

Altaargordijn, thesaurus fiche : Laatste wijziging op 4-3-2020.

Bibliografische orientatie

xxx